پسر جوان که با هزار آرزو و اشتیاق به خواستگاری رفته بود، گوشه اتاق مبهوت سخن بزرگان چشم به آنها دوخته بود:

- مگر دخترمون رو از سرراه آوردیم که مهریه ش 140 سکه باشه؟

- تو طایفه ما رسم بیشتر از 140سکه نداریم، جواب مردم رو چی بدیم؟

- مهریه دختر ما 350 سکه است، کمتر از این هم امکان نداره، این جا کم تر از این «رسم» نیست، دوستاش، همه مهریه‌هاشون بیش تر از 500 سکه بود، ما نمی تونیم ارزش و احترام دخترمونو پایین بیاریم، اون باید پیش دوستاش کم نیاره، همین اندازه هم که گفتیم، کم گفتیم. تا حالا «کی داده، کی گرفته » تعداد بالاتر باشه، دوام زندگی بیش تر می‌شه ...داماد در اضطراب بهم خوردن عروسی و عموی عروس که دختری هم سن عروس داشت، دغدغه ی خاطر بیش تری داشت که مبادا مهریه کم شود و او مجبور شود، در آینده، دخترش را با مهریه ی کم شوهر دهد. 

*******

داستانهایی چنین را هرکدام ما حداقل یکبار شنیده و یا شاهد آن بوده ایم. مشکلات و ماجراهای ناشی از بحث مهریه آنچنان در جامعه فراوان شده که بیشتر خانواده ها با آن درگیر هستند، بخصوص خانواده های جوانی که در آغاز زندگی با آن مواجه می شوند.

تا همين يك دهه پيش ورد زبان جمعيت كثيري اين بود كه «مهريه را كي داده، كي گرفته» اما حالا من و شما و آدم‌هاي اطرافمان مثال‌هاي متعددي در ذهنمان هست از مواردي كه اتفاقاً «خيلي‌ها مهريه را داده‌ و خيلي‌ها هم گرفته‌اند»؛ حالا چه يكجا، چه كم‌كم و قسطي. اما واقعاً چرا سنت مهريه به وجود آمده، از كي رايج شده و چه دگرگوني‌هايي در طول تاريخ پيدا كرده است؟

سیر تاریخی مهریه

آنچه از مطالعه تاریخی حقوق زن در ادوار گذشته معلوم می شود این است که مهریه از ابداعات حقوق اسلام نیست و قبل از آن نیز وجود داشته است. قانون حمورابی شامل 282 ماده می باشد که 150 ماده آن به زبانها زنده ترجمه شده است. طبق مواد 138 و 139 قانون مزبور اگر زن عقیم بوده و طلاق داده شود، شوهر مکلف است که مهر و جهیزیه وی را تسلیم کند و در صورتی که زن مهر و جهیزیه نداشته باشد، پرداخت مقدار یک من نقره به او ضروری است. هرگاه زن مرتکب ترک خانواده یا اعمالی از قبیل آن شود، به لحاظ جرم ارتکابی، شوهر از تأدیه مهریه و جهیزیه معاف بوده است. نظر به مراتب فوق معلوم می شود که قانون حمورابی با وضع مواد خاصی درباره مهریه آن را از احکام عقد نکاح تلقی کرده است.

مهریه در یونان قدیم: از جمله تشریفاتی که برای ازدواج در یونان قدیم صورت می‌گرفته این بوده است که پدر دختر، بدون اخذ مبلغی پول یا هدیه از طرف داماد با انتقال حقوق خود نسبت به دختر و در نتیجه با ازدواج وی موافقت نمی‌کرد. (مهریه، دکتر علی آراد ص 16)

مهریه در حقوق زرتشتی: از نوشته های زرتشتی چنین برمی آید که مرد هنگامی که می خواست با دختری ازدواج کند، مکلف بوده است که علاوه بر مالی که به دختر می بخشیده مالی را نیز به پدر او تسلیم کند. همچنین زن می‌توانسته مهری را که شوهر به او داده یا تعهد به تسلیم آن کرده است به او ببخشد اما در صورتی که زن مهر را گرفته و بعدا مشکلی از قبیل نازا بودن در او ملاحظه می شد، حق زن نسبت به مهر ساقط و شوهر مجاز در استرداد آن بوده است.( تقریرات تاریخ حقوق، دکتر علی آبادی صفحات 63، 68، 75)

مهریه در آیین یهود و مسیحیت: مهریه اکنون نیز بین اسراییلی‌ها از ارکان عقد نکاح به شمار می رود و کلیه فرق یهود نکاح بدون آن را باطل می‌دانند. در فرقه کاتولیک مهریه وجود ندارد، فرقه پروتستان تعیین صداق را الزامی نمی‌داند ولی با موافقت زوجین و والدین، می‌توانند صداق را تعیین و در نکاحنامه تصریح نمایند.

مهریه در عربستان قبل از اسلام: در عربستان مهر متعلق به پدر بوده و دختر حقی به آن نداشته است، گویی او را به عنوان معامله داد و ستد می کند. اعراب در زمان جاهلیت از تزویج دختران خود بغیر از قبیله امتناع داشتند مگر در صورتی که داماد به پرداخت مهر زیادتری حاضر می شد که در این حالت پدر دختر، با ازدواج او موافقت می‌نمود. حتی در خود قبیله هم حق تقدم برای ازدواج با کسی بود که مهر بیشتری تسلیم می کرد.

در دوران جاهلیت ولی یا سرپرست گاهی دختر را برای ازدواج شغار در معرض معامله قرار می‌داد. شغار عبارتست از اینکه مردی دختر یا خواهر تحت سرپرست خود را به عقد نکاح مرد دیگری در می آورد به شرط آنکه او متقابلاً دختر یا خواهر تحت سرپرستی خود را به عقد نکاح او درآورد، بدون اینکه در میان آنان هیچگونه مهریه‌ایی تعیین گردد که البته اسلام اینگونه ازدواج را به طور کلی حرام گردانیده است.

مهریه در اسلام:

پس از ظهور اسلام نیز وضعیت زن در ردیف سایر امور اجتماعی کاملاً تغییر یافت. پدید آمدن مهریه نتیجه تدبیر ماهرانه ای است که در متن خلقت و آفرینش برای تعدیل روابط زن و مرد و پیوند آنها به یکدیگر به کار رفته است. قرار دادن مهر برای زن ایجاد شخصیت می‌کند، به نوعی که می‌توان گفت ارزش معنوی مهر بیش از ارزش مادی آن است.

شریعت اسلام در جهت محافظت از حرمت و کرامت و منزلت زن، اعطای هدیه‌ای از سوی مرد که بیانگر رغبت او به ازدواج با همسرش است را واجب گردانیده که از نظر شریعت اسلام مهریه نامیده می شود. (اسلام آیین زندگی،شیخ محمود شلتوت، صفحه233)

قانونگذاری اسلامی برای زن، حق روشن و واضحی و سهم شخصی در صداق و مهریه او تعیین کرده است ،خداوند می فرماید: وَآَتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً (نساء: 4) و مهریه‌های زنان را به عنوان هدیه (ای خالصانه و فریضه‌ای خدایانه) بپردازید.

اسلام مهریه را به عنوان حق مسلمی برای زن قرار داده است تا آن را برای خود دریافت نماید و ولی یا سرپرست او حق تصرف در آن را ندارد و در حین عقد ازدواج، نام بردن و مشخص کردن این مهریه را برای زن، امری واجب و حتمی قرار داده است. همچنین اسلام بر مرد واجب گردانیده است تا آن را به عنوان هدیه و بخشش خالصانه ای توام با طیب نفس و نشاط خاطر به همسر خود بپردازد و این امر به عنوان فریضه‌ای پس از وصال زن و مرد مطرح می‌گردد که مرد باید آن را ببخشد. 

فَمَا اسْتَمْتَعْتُمْ بِهِ مِنْهُنَّ فَآَتُوهُنَّ أُجُورَهُنَّ فَرِیضَةً (نساء:24) اگر با زنی ازدواج کردید و با او همبستر شدید مهریه‌اش را (به طور کامل) بپردازید و این فریضه‌ای (خدایی) است.

پس از بحث مهریه و وجوب آن در عقد نکاح، قرآن در دیگری را برای زن و مرد باز می گذارد تا اینکه با رضایت طرفین و طبق مقتضیات زندگی مشترک و مطابق احساسات و عواطف هریک نسبت به یکدیگر در مهریه دخل و تصرف نمایند و با طیب خاطر آن را مصرف کنند. وَلاَ جُنَاحَ عَلَيْكُمْ فِيمَا تَرَاضَيْتُم بِهِ مِن بَعْدِ الْفَرِيضَةِ(نساء:24) و بعد از تعیین مهریه گناهی بر شما نیست در آنچه میان خود بر آن توافق می‌کنید.

بنابر این به پاسداشت محبت و مهر همسری، زن می‌تواند از مقداری از مهریه‌اش چشم پوشی کند و آن را ببخشد و یا مرد مشتاقانه مقداری بر اندازه تعیین شده مهریه بیافزاید.

علاقه و پیوند زناشویی لازم است بر اساس عشق و محبت و سخاوتمندی پایه گذاری شود و چنان با محبت و دوستی توام گردد که راهی را جهت دوری دلها و ایجاد گناه باقی نگذارد. لذا اسلام به وسیله چنین برنامه ای از مرد می خواهد که هدیه‌ای را خالصانه و مشتاقانه به همسرش تقدیم کند و زن هم می‌تواند سخاوتمندانه مقداری از آن را به وی ببخشد.

در مسئله‌ی معین کردن میزان مهریه در اسلام مشاهده می‌نماییم که حضرت عمر(رضی الله عنه) در روزگار خود خواست حدنهایی برای مهریه را در نظر بگیرد تا هر مسلمانی بتواند ازدواج کند، در این مورد نظرش را بر روی منبر مطرح کرد اما پیرزنی با نظر او به استناد آیه ‌(وَإِنْ أَرَدْتُمُ اسْتِبْدَالَ زَوْجٍ مَكَانَ زَوْجٍ وَآتَيْتُمْ إِحْدَاهُنَّ قِنْطَارًا فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئًا (نساء:20) اگر خواستید همسری را بجای همسری برگزینند، هر چند مال فراوانی هـم مهر یكی از آنان كرده باشید، برای شما درست نیست كه چیزی از آن مال دریافت دارید) مخالفت کرد. خلیفه تنها موضعی که از خود نشان داد این بود که گفت: آن زن نظریه‌اش درست بود و عمر خطا کرد.

نمونه ها و موارد بی نظیری از چگونگی مهریه در صدر اسلام وجود دارد که با مطالعه آنها، فرد مسلمان بیشتر به ماهیت مهریه پی می‌برد که ذکر این نمونه ها در مجال این مقاله نمی گنجد.( نظیر مهریه ام سلیم در ازدواج با ابوطلحه)

مهریه و آسانگیری در تعیین مقدار آن:

یکی از مهمترین امور فرد مسلمان ازدواج می باشد، همان امر فطری که انسان به طور طبیعی به سوی آن کشیده می‌شود و شان و موقعیتش چنان ایجاب می‌کند که به صورت سهل و آسان انجام گیرد و هزینه‌های غیرضروری بر آن افزوده نشود. شکی نیست که تمام قوانین اسلامی بر اساس آسانگیری و حد اعتدال می‌باشد و مهریه هم به عنوان قانونی اسلامی باید به دور از هرگونه سختگیری و در عین حال واقع بینانه باشد. چنانکه پیامبر اکرم می فرمایند: ((انّ اعظم النکاح برکهً ایسره مئونهً: بهترین و بابرکت ترین عقد ازدواج، ازدواجی است که آسانتر و کم خرجتر باشد)). ( به روایت احمد در مسند خود جلد6 صفحه 82) 

عمربن خطاب (رضی الله عنه) می‌فرمود:((مهریه زنان را زیاد تعیین نکنید، چون اگر مهریه زیاد نشانه بزرگی و جوانمردی در دنیا و نمایانگر عبادت و تقوا در آخرت می‌بود، قطعاً پیامبر اکرم از شما بهتر می دانست و پیش از شما چنین کاری می‌کرد، در حالی که او برای زنان و دختران خود مهریه زیادی تعیین نمی کرد.)) 

به علاوه مهریه به تناسب موقعیت و قدرت مالی مرد، از شخصی به شخص دیگر متفاوت است و ممکن است مهریه تعیین شده نسبت به شخصی آسان و سهل باشد و نسبت به دیگری مشکل و سنگین. 

وضعیت مهریه های امروزی:

هنوز هم زوج‌هایی در جامعه پیدا می‌شوند که با فهم صحیح فلسفه مهریه و تعیین آن بر اساس موقعیت خود، آن را وسیله‌ای برای خوشبختی هرچه بیشتر خود قرار می‌دهند. اما متاسفانه افزایش تجملات زندگی مدرن به خصوص در منطقه ما، زمینه‌های ازدواج جوانان را سخت‌تر می‌کند. مشکل هنگامی حادتر می‌شود که تعیین مقدار مهریه به سن و وزن عروس خانم می‌رسد.

5.5 تن گل یاس، مهریه های چند ده هزار سکه ای و طلا به اندازه وزن عروس و ۱۰ قيرات برليان گرفته تا یک کیلو بال مگس و ۱۰ راس آهوی وحشی و ۵ هزار مرجان دریایی و صعود به ۷ قله برتر جهان و حفظ کردن دیوان حافظ و دو چشم و دست راست و پای چپ داماد، نمونه هایی از مهریه های عجیب در جامعه می باشند که با مفاهیم دینی و انسانی هیچ گونه قرابتی ندارند. تجربه نشان داده است مهریه های سنگین و عجیب و غریب که دختران که گاه با تصویر محکم کردن پایه‌های زندگی‌شان تعیین می‌کنند، هیچ تاثیری در دوام زندگی مشترک‌شان ندارد و اگر پای اختلاف و ناسازگاری پیش بیاید، تمام سکه های دنیا هم نمی توانند باعث ادامه زندگی مشترک شوند و تعیین چنین مهریه‌هایی جز نتیجه یک هیجان آنی که با مرور زمان رو به خاموشی می رود، دلیل دیگری ندارد.

البته گاهی به دلیل نا آگاهی بانوان از حقوق شرعی خود، مسایل شرعی و عرفی آمیخته شده و نتیجه حاصل به صورت نادرستی رایج می‌شود. همین چند ماه اخیر بود که یکی از زنان مسلمان با افتخار می‌گفت که مهریه اش را همان سال اول ازدواج بخشیده چرا که به توصیه پدرش، زن تا هنگامی که مهریه اش را به شوهر نبخشد در زندگی مشترک مشمول اجر و رحمت پروردگار نمی‌شود و به همین منوال عرف و سنت منطقه بر آیه وَآَتُوا النِّسَاءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً (نساء: 4) ترجیح داده شده است. بررسی این مساله و مواردی نظیر آن در مناطق ما که نسبت به مسایل دینی حساسیت خاصی نشان داده می‌شود و علماء گرامی همواره سعی بر برپاداشتن شعائر دینی داشته اند، این سوال را برمی انگیزاند که چرا مواردی که مربوط به حقوق زنان است، از شفافیت خاصی برخوردار نیست و در این مورد چرا زنان را به بخشش مهریه تشویق می کنند؟

مصوبات اخیر مهریه در قانون کشور ما: 

در چند سال اخیر مولفه عندالاستطاعه بودن مهریه به سندهای ازدواج اضافه شده است، هرچند نمی توان زوجین را در زمان ثبت عقد مجبور کرد مهریه را عندالاستطاعه یا عندالمطالبه ثبت کنند و به توافق زوجین بستگی دارد ولی این امر با تعریف مهریه در اسلام و فرض بودن پرداخت آن در تناقض است. با نگاهی کلی بر سابقه رسیدگی به دعوای مهریه و ابزار قرار دادن مهریه بعنوان وسیله ای برای مجبور کردن مرد به طلاق و متزلزل کردن خانواده ها و به زندان افتادن جمع زیادی از جوانان که چه بسیاری از آنها هنوز زندگی مشترک را شروع نکرده اند، به‌سادگی میتوان به دلیل گنجاندن این شرط در سند عقد پی برد. 

همچنین در روزهای پایانی سال 90 طرحي در مجلس تصويب شد كه بر اساس آن ميزان مهريه متعارف در كشور 110 سكه تعيين و بر اين اساس پرداخت اين تعداد سكه براي مردان الزامي شد. در واقع طبق قانون جديد در صورتي كه مهريه سقف مذكور را رد كند، دادگاه تمكن مالي مرد را براي پرداخت بررسي مي‌كند و تصميم مي‌گيرد.

با بررسی سوابق پرونده‌های مهریه به خوبی به این موضوع پی میبریم که کارآیی مهریه از شکل دینی خودش خارج شده‌است و اهدافی که اسلام در بحث مهریه تعقیب می‌کرده است را شامل نمی‌شود. محبت و مودت مورد نظر دین کجا و چشم و هم چشمی‌های امروزه کجا؟ مهریه‌های امروزی چه چیزی را دنبال می کنند؟ آیا پایه های زندگی را می‌توان با مهریه‌های سنگین مقاوم‌تر کرد و آیا چنین مهریه‌هایی مانع طلاق و جدایی است؟ پاسخ، زندگی‌های واقعی‌ای است که همه ما در زندگی روزمره خود می‌بینیم.

نتیجه بحث:

مهریه در گذشته‌های دور بعنوان یک سنت مطرح بوده و شاید در مقابل قوانینی که همگی مردانه بوده‌اند و زنها را برای فعالیت اجتماعی و اشتغال در تنگنا قرار میدادند وسیله ای بوده برای دفاع از حقوق زنان، این حق در اسلام بصورتی است که مردان در ابتدای زندگی آنرا از روی میل پرداخت می کنند و در راستای ایجاد محبت و مهر میان زوجین صورت گرفت. اگر بخواهیم مهریه را حقی متقابل (بعنوان یک هدیه خوشایند نه همراه دعوا و درگیری) در مقابل حق همسری مرد درنظر بگیریم، مطمئناً مهریه‌های امروزی هرگز چنین هدفی را دنبال نمیکند. مهریه‌های سنگین امروزی در بهترین شکل خود به اسلحه‌ای دفاعی برای زنان در آمده است تا هر گاه از جانب همسر خود احساس خطر نمودند به اختیار با آن بتوانند مرد را در تنگنا قرار داده و احیاناً طلاق بگیرند (کمتر پیش میآید که مهریه‌های سنگین بوسیله جوانان امروزی قابل پرداخت بوده تا تامین مالی را برای زنان در پی داشته باشد) .

در خانواده مسلمان، مسئولیت اصلی به عهده پدر و مادر است تا با آموزش صحیح مفاهیم اسلامی و فرهنگسازی، فرزندان خود را جهت تشکیل خانواده دینی آماده سازند و با توجیه ایشان، مهریه های صحیح و شرعی را ترویج کنند. هرچند که با وضع موجود، اصلاح شرایط و تعیین مهریه های متناسب و منطقی زمان می طلبد ولی هر فردی در خانواده خود می تواند آغازگر باشد.

منابع: 

- آداب زندگی زناشویی در پرتو قرآن و سنت، خالد عبدالرحمن العک، مترجم: محمدصالح سعیدی

-مقاله کشمکش حجاب و نقاب، محمد غزالی

- مقاله حقوق عمومی و خصوصی اعضای خانواده-دکتر وهبة الزحیلی

- مجله زن روز، ش 1870

- اسلام آیین زندگی،شیخ محمود شلتوت